هرنعمتی از سوی خدا موجب مسئولیتی برای انسان است. چشم و گوش تنها ورودی به روح انسان؛ جهت تربیت و پاکیزگی روح خود بوده از این رو؛ وظیفه شناخت خدا و صعود به مراتب توحید به عهده این دو عضو قرارداده شده و در آیات متعدد قرآن؛ گوش برچشم و این دو بر سایر اعضا تقدم یافته و مسئول وارزشمند عنوان شده است.
استفاده از مطلب فقط با ذکر مآخذ بلامانع می باشد.
چکیده
هرنعمتی از سوی
خدا موجب مسئولیتی برای انسان است. چشم و گوش تنها ورودی به روح انسان؛ جهت تربیت
و پاکیزگی روح خود بوده از این رو؛ وظیفه شناخت خدا و صعود به مراتب توحید به عهده
این دو عضو قرارداده شده و در آیات متعدد قرآن؛ گوش برچشم و این دو بر سایر اعضا
تقدم یافته و مسئول وارزشمند عنوان شده است. چشم و گوش دو ابزار خدادادی در کسب یادگیری
علوم متعدد نیزهست.
کلید واژه ها:
چشم –گوش - شناخت خدا- توحید- ادراک
مقدمه
شناخت حسی به
اشیاء و موجودات و... از طریق پنج حس انسان صورت
می گیرد. با تدقیق در آیات قرآن و برخی روایات؛ دو حس گوش و چشم بر سایر
حواس مقدم شده و و در بیشتر موارد گوش بر چشم مقدم بوده است. در این مقاله به علت
این نکته ظریف قرآنی و روایی و یک اصل در خلقت انسان می پردازیم.
هریک از اعضاء
بدن انسان بنابر حکمت خالق علیم؛ دارای وظایف وکارکردهای خاص به خود درهماهنگی
کامل با سایر اعضاء بدن می باشد. برخی
اعضاء در طول شبانه روز دارای تاثیرگذاری آنی فیزیکی و یا فیزیکی و روانی بر
احساسات و عقل و باورها و اعتقادات و روح و روان ونیز گیرنده های عصبی بدن هستند که
چشم و گوش از جمله اعضای تاثیرگذار و تشخیص دهنده وتعیین کننده در حرکت ارادی وهدف
دار بدن هست. چشم نیز وسیله اطمینان هر فردی است؛ تا با دیدن به یقین برسد. دیدن
آیات الهی در آفاق و انفس موجب یقین به
وحدانیت وتوحید می باشد.
تیزبینی و تیزشنوایی انسان در گرو میزان توجه و
درک محیط پیرامون:
بدون توجه انسان؛ علیرغم داشتن چشم وگوش سالم؛
رویت و شنیدن انجام نمی شود؛ چون "من" انسان غایب هست. دیدن و شنیدن
مشروط به حضور من انسان هست مثل کسی که به آینه نگاه می کند یک بار برای پاک کردن
که خود را نمی بیند و لکه ها را می یابد؛ یک بار خود را می بیند و لکه ها را نمی
بیند؛ لذا؛ توجه و درک؛ ابزار دیدن چشم و گوش انسان هست. به طوری که کودکان و
نوجوانان مبتلا به عقب ماندگی ذهنی ضعف قابل توجهی در تیزبینی و تیزشنوایی دارند.
آنها علی رغم داشتن چشم و گوش سالم، از نظر دقت و تشخیص درست و درک محرّک های
دیداری و شنیداری با مشکل جدی مواجه هستند.
شناخت یعنی آگاهی با ابزار چشم وگوش
براساس آموزه های قرآن، قدرت بینایی چشم انسان،
متکی به روح اوست و چشم و گوش در نقش ابزار برای روح عمل می کند. چنانکه خداوند درآیه
9 سوره سجده می فرماید: ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ
فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ
وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَّا تَشْكُرُونَ" سپس خداوند کالبد انسان را به
اعتدال درآورد و در کالبد از روحش دمید و برای شما شنوایی و بینایی قرار داد"
این آیه بیانگر درک و فهم روح و توانایی
او به وسیله اعضای ادراکی چشم و گوش است.
همچنین حضرت علی
علیه السلام در ارزش و اهمیت چشم می فرماید:«العین جاسوس القلب و برید العقل؛ چشم
جاسوس و مأمور دل و نامه رسان عقل است.»(1)
نعمت بینایی و لزوم سپاسگزاری در قرآن
خداوند علیم درآیه
46 سوره انعام " قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ
اللّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ
إِلَـهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُم بِهِ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ
ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ"با بیان نعمت بینایی و شنوایی بر اهمیت آن تأکید نموده و در آیه 78
سوره نحل " وَاللّهُ
أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ
لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون"
و آیه 9 سوره سجده " ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَجَعَلَ
لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَّا
تَشْكُرُونَ " و آیه 78 سوره مومنون " وَهُوَ
الَّذِي أَنشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً مَّا
تَشْكُرُونَ" با تقدم سمع بر بصر و تقدم هر دو بر فؤاد علاوه بر نشان دادن ارزشمندی
و میزان تاثیرگذاری این سه عضو؛ سپاسگزاری انسان از این نعمت ها را خیلی کم بیان
فرموده است.
صعود به قله معرفت با ابزار چشم و گوش
آیات 3و 4 سوره
ملک " الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ
طِبَاقاً مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ
الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُور * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنقَلِبْ
إِلَيْكَ الْبَصَرُ
خَاسِأً وَهُوَ حَسِيرٌ " نگاه تیزبینانه و عمیق و دقیق را برای درک عدم هرگونه خلل و
تفاوت و تضاد در آفرینش خدا را
ازانسان می خواهد.
در واقع امر؛ اگر
چشم نبود بسیاری از حقایق هستی درک نمی شد. اگر انسان در حقایق جهان با نگاهی عمیق
و دقیق دقت نظاره کند؛می تواند به عدم وجود تفاوت در هستی برسد و دریابد که حقایق
جهان دوگانه و متضاد نیستند بنابر فرمایش خالق هستی در سوره ملک آیات 3و4 علیرغم
تفاوت ظاهری؛ همواره حقیقتی واحد بر انسان تجلّی کرده و او را بر سکوی توحید و
یگانگی خدا می نشاند.
طبق این ایات شریفه باید به چشم به عنوان یک نعمت
شناختی و ابزار درک توجه کرده و با بهره گیری از آن و نگاه همراه با تأمل به
آفرینش جهان، موجبات شناخت بیشتر خود را نسبت به خالقیت خداوند افزایش و مسیر درست
زندگی را یافته و در آن مسیرحرکت کرده و زندگی را سامان داد.
نعمت موجب مسئولیت ومنشاء
قدرت بینایی هرفرد
خداوند در سوره
إسراء آیه 36 "وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ
وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولـئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً" برای چشم و گوش و قلب مسئولیت و
تکالیفی مشخص کرده و گوش را بر چشم و این دو را بر قلب مقدّم داشته است. زیرا؛ چشم و گوش به ویژه گوش؛دو ابزار بی نظیر درتربیت فردی به
شمار رفته و عدم استفاده و یا فقدان این دو عضو در تربیت و تزکیه نفس؛ موجب نقص در
تربیت فردی و اجتماعی و شناخت خدا و محیط پیرامون خود می شود.
قدرت بینایی
انسان بستگی به میزان درک او از واقعیت ها و حقایق دارد؛
چشم نیز به عنوان ابزار شناخت به انسان اعطا شده است لذا؛ کسانی که نخواسته
یا نتوانسته اند از آن برای شناخت موقعیت خود و خدا در هستی بهره گیرند در سوره
بقره آیه 7 که می فرماید"ختم اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى
أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ "مورد سرزنش و
عتاب خالق حکیم قرار گرفته اند. درسوره بلد آیه 10-6 " أَيَحْسَبُ أَن لَّمْ يَرَهُ أَحَدٌ أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَيْنَيْین وَلِسَاناً وَشَفَتَيْنِ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ" چشم و گوش و هدایت به راه خیر و شرّ نعمت دانسته
وقرآن بی بهره ماندنگان از این نعمت الهی را
سرزنش کرده و هشدار می دهد.
همچنین؛ قرآن چشم
را از ابزارهای شناختی معرفی کرده ودر آیاتی از سور بقره، آیات 7 " خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى
أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ" و آیه ۱۷۱
"وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ
الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ
بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُون" و سوره اعراف آیه ۱۷۹ " وَلَقَدْ ذَرَأْنَا
لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ
يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ
يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِكَ هُمُ
الْغَافِلُونَ" و آیه ۱۹۸ " وَإِن تَدْعُوهُمْ
إِلَى الْهُدَى لاَ يَسْمَعُواْ وَتَرَاهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ
لاَ يُبْصِرُونَ " نعمت الهی درست
استفاده نکرده و حقایق را درک نکرده و در آیات الهی تعقل نمی کنند؛ مذمّت می کند.
چشم ابزار اطمینان قلبی انسان در شناخت خدا
حضرت موسی و
حضرت ابراهیم علیهم السلام با این که به وجود و قدرت خدا یقین داشت؛ درخواست عملی
قابل مشاهده با چشم را از خدا درخواست نمود؛ تا به یقین قلبی برسد. انسان با تعقل
می تواند به یقین برسد؛ ولی آخرین مرتبه یقین؛ یقین قلبی است که جز با دیدن میسر
نیست. ازاین روست که خداوند علیم چشم را برگوش
و این دو را بر سایر اعضا در شناخت خدا مقدّم داشته است.
علت تقدم سمع بر بصر در آیات قرآن
واژه «سمع» و
«بصر» در كنار هم، 19 بار در قرآن وارد شده است و در 17 مورد از اين تعداد، كلمه
«سمع» قبل از «بصر» آمده است. گوش و شنوايي از جهات گوناگون نقش بسيار مؤثری را در میزان علم آدمي ايفا مي كند. از آن جمله ؛ قرآن
يكي از علل جهنم رفتن جهنميان را گوش نسپردن به پند و اندرزها معرفي مي كند. تقدم
گوش بر چشم در قرآن و نهج البلاغه، تقريباً يك اصل است و اين حكايت از جايگاه
استثنايي گوش و شنوايي دارد. در نهج البلاغه نیز 27 مورد به گوش و 8 مورد به
چشم اشاره شده است؛ که اهمیت سمع بر بصر را روشن تر ساخته و یک اصل و قانون در
قرآن و نهج البلاغه دیده می شود.
با بررسی کارکرد
عملی چشم و گوش؛ در می یابیم؛ کارکرد گوش فراتر از چشم هست؛ زیرا؛ چشم انسان فقط
روبروی خود را می بیند و در یک جهت فعال هست؛ ولی صدا ها از تمام جوانب و دورتر از
محل قرار گیری فرد؛ قابل تشخیص می باشد لذا توان اطلاع رسانی از فرد به دیگران و
به عکس بیشتر از چشم می باشد.. از سوی دیگر؛ کارآیی گوش در یادگیری علوم مختلف
گسترده تر و موثرتر بوده به طوری که افراد نابینا؛ فقط از طریق گوش به درجات عالی
علمی نائل می گردند. همچنین؛ کارآیی چشم و گوش در آگاهی و یادگیری و یا ددادن انواع گناه؛ که وسیله اصلی سایر اعضای بدن هست؛ در ارتکاب گناهان از تعدّد فراوان برخوردار می
باشد.
نتیجه گیری
علت تقدم گوش و
چشم بر سایر اعضا در شناخت خدا؛ این است که این دو عضو؛ ابزار بی نظیر و اطمینان
آور برای انسان بوده؛ و آیات آفاق و انفس را می تواند مشاهده و بررسی کرده و به حکمت و دانایی
خالق یکتای جهان آفرینش پی برده و یگانگی و وحدانیت خدا را بپذیرد. از این روست که
علم و عالم در قرآن و روایات ارزش و جایگاه ویژه ای دارد؛ زیرا با این دو ابزار به
علم توحید می توان رسید. این دو عضو ابزار خدادادی جهت بهره گیری های علمی است.
مأخذ مطالب (پاورقی):
1-بحارالانوار،
محمد باقرمجلسی، دارالکتب الاسلامیه ، ج ۱۰۴، ص ۱۴، ح ۲۵؛ منتخب میزان الحکمه،
محمدی ری شهری، قم دارالحدیث، ۱۳۸۲، ج۱، ص ۵۰۴
فهرست
منابع:
قرآن
نهج البلاغه
تفسیر المیزان
علامه طباطبایی