مقدّمه

لازم به ذکر است که از علامه حیدری تا کنون حدود 150 جلد کتاب در زمینه های مختلف علوم و معارف اسلامی به چاپ رسیده است. در این میان با قاطعیت می توان http://alhaydari.com/fa/گفت یکی از مهمترین و راهبردی ترین آثار ایشان، کتاب «میزان تصحیح الموروث الروایی» است.

پیش تر به نحو اجمالی به معرفی این کتاب پرداخته بودیم. اکنون در این نوشتار قصد داریم چکیده و اصل سخن و مدّعای این اثر کم نظیر - اگر نگوییم بی نظیر - را که در متن قبلی مطرح نشده بود، به طور مختصر بیان کنیم. این کتاب، جلد دوّم از مجموعه ای پنج جلدی تحت عنوان «اسلام محوریة القرآن» است.

برخی از آسیب های منابع روایی

همان طور که می دانیم آسیب ها و آفات متعدّدی دامن گیر احادیث و منابع روایی شده است. برخی از این معضلات عبارت اند از: جعل و کذب، نقل به معنا، اختصار، تصحیف، تقطیع، سهو و خطای راوی، نسیان، تقیّه، نقص و زیادت و غیره.

طبیعی است که در یک چنین وضعیتی، به راحتی و چشم بسته نمی توان به هر روایتی به صِرف اینکه در یکی از منابع حدیثی آمده عمل کرد! چرا که معلوم نیست اصلاً آن نقل قول، روایت بوده باشد و معصوم (علیه السلام) آن سخن را فرموده باشد! در این میان باید به دنبال ملاک ها و ضوابطی بود که با تکیه برآنها، بتوان «روایت معلوم الصدور» را از «روایت غیر معلوم الصدور» تشخیص داد. 

در همین راستا، همّت اصلی مؤلف محترم این کتاب نیز، به دست دادن میزان هایی برای تصحیح موروث روایی و جواز عمل به آنها بوده است.

اولین میزان تصحیح روایات، عرضه به قرآن یا بررسی سندی؟!

گفتنی است که غالب فقها، محدثین و رجالیون – چه شیعه و چه سنّی - تمرکز اصلی شان در «تصحیح» روایات، متوجّه صحّت یا ضعف «سند» آنها بوده است، حال یا به این صورت که سند را شرط اصلی صحّت صدور در نظر گرفته اند (روش وثاقت سندی)، و یا اینکه سند را به عنوان یکی از قرائن – در کنار و عرض سایر قرائن – معتبر دانسته اند (روش وثاقت صدوری).

بر خلاف روش فوق که «عرضه به قرآن» را در «تصحیح» روایات عملاً به کار نمی بندد [1] یا بدان بسیار کم توجّه است، آیت الله حیدری در تصحیح روایات از شیوۀ دیگری که مختصّ خود ایشان است بهره می گیرند. در این شیوه اولین و مهمترین معیار و میزان برای تصحیح روایات، عرضه به قرآن کریم است. دیگران هم ممکن است اشاره ای به ضرورت عرضۀ روایات به قرآن داشته باشند، اما قرآن را اولین و اساسی ترین معیار قرار نمی دهند، حال آنکه از دیدگاه علامه حیدری قرآن «حاکم» بر سایر قرائن است و تا وقتی یک روایت - به منظور احراز موافقت یا عدم مخالفت - به قرآن عرضه نشده است، نمی توان سراغ سایر قرائن تصحیحی رفت؛ چرا که همۀ آنها در «طول» قرآن اند، بر خلاف نظر مشهور که قرآن را در «عرض» سایر قرائن قرار می دهند [2].

 میزان های سه گانۀ تصحیح روایات

با توجه به مطلب فوق، باید افزود آیت الله حیدری میزان ها و معیارهای تصحیح روایات را به طور کلّی به سه دسته تقسیم نموده اند:

1- عرضه به قرآن 2- مرجعیات تصحیحی (المرجعیات التصحیحیه) 3- قرائن تصحیحی (القرائن التصحیحیه؛ نظام جمع القرائن؛ القرینه الترجیحیه).

در ادامه به توضیح کوتاه هر یک از این سه میزان می پردازیم:

عرضه به قرآن

مراد از میزان بودن «عرضه به قرآن» این است که هر روایتی باید در ابتدا - و پیش ار توجه به قوّت یا ضعف سندش – به آیات و مبانی قرآنی عرضه شود تا «موافقت» یا «عدم مخالفتش» با آنها احراز گردد. اگر موافق با آیات قرآنی بود، مشخص می شود خبر مورد نظر از معصومین (علیهم السلام) صادر شده و طبعاً می توان بدان عمل کرد. اما در صورتی که مخالف آیات قرآن بود، طرد و ردّ می شود و لذا نمی توان به آن عمل کرد؛ هر چند سندش صحیح باشد!

حال اگر در این میان روایتی یافت شد که نه موافقتش با آیات قرآن احراز گشت و نه عدم مخالفتش تشخیص داده شد؛ یعنی فاقد دو شرط مذکور بود، در این جا ناچاراً باید سراغ سایر میزان ها و ملاک های تصحیح رفت. پس، از نظر آیت الله حیدری بهره گیری از سایر قرائن، متوقف است بر عدم برخورداری روایات مورد نظر از دو شرط «موافقت» و «عدم مخالفت». این دیدگاه نیز مختصّ علامه حیدری است و دیگران – بر حسب تتبّع - چینین شرطی را در تصحیح روایات اخذ ننموده اند؛ یعنی نگفته اند پیش از بحث سندی، حتماً باید روایات را به قرآن ارجاع دهیم و در صورت عدم برخورداری از دو شرط مذکور، مجازیم سراغ قرائن دیگر  - از جمله قوّت و ضعف سند - برویم.    

مرجعیات تصحیحی

دومین دسته از میزان های تصحیح روایات – از نظر اهمیت و برتری – عبارتند از «مرجعیات تصحیحی». منظور از این مراجع تصحیح، یک سلسله ملاک هایی است که هر کدام از آنها به نحو مستقل می تواند موجب قبول یا ردّ اخبار شوند؛ یعنی نیازی نیست که حتماً سایر ملاک ها به آن ضمیمه شوند تا بتواند مؤثر واقع شود. مرجعیات تصحیحی شامل پنج مورد ذیل می شود:

1) احادیث متواتر

2) ضرورت های دینی

3) احکام قطعی عقل

4) حقایق تاریخی

5) و حقایق علمی.

به عنوان نمونه، چنانچه یک روایت – بعد از اینکه از طریق عرضه به قرآن تصحیح یا ردّ نشد – با یک حقیقت قطعی عقلی مثل اینکه «هر معلولی علت دارد» در تعارض بود، طرد می شود و در این جا نیازی نیست که حتماً با سایر ملاک ها نیز مخالف باشد، بلکه صرف مخالفت با یکی از این معیارها برای ردّش کفایت می کند.   

قرائن تصحیحی

سوّمین دسته از میزان های تصحیح روایات، «قرائن تصحیحی» نام گرفته اند. این قرائن، ملاک هایی هستند که – معمولاً – به تنهایی نمی توانند موجب اخذ یا طرد یک روایت شوند؛ یعنی حتماً باید به سایر قرائن ضمیمه شوند تا میزان احتمال صحّت صدور آن روایت را بالا ببرند.

تفاوت «قرائن تصحیحی» با «مرجعیات تصحیحی» در این است که هر یک از «مرجعیات» به تنهایی و به نحو مستقل می توانند باعث تصحیح یک روایت شوند، اما «قرائن» باید به سایر قرائن مشابه ضمیمه شوند تا انسان را به «اطمینان» برسانند که روایت مدّنظر از معصوم (علیه السلام) صادر شده است.

در کتاب «میزان تصحیح الموروث الروایی» شش مورد از این قرائن ذکر شده است:

 1- کیفیت سند (طبیعت و سرشت متن) 

2— کیفیت راوی (طبیعت و سرشت راوی)

3- امتیازات متن

4- زمان نصّ

5- عمل اصحاب به خبر ضعیف، و اعراضشان از خبر صحیح

6- کیفیت منبع حدیثی و زمان تدوین آن. 

برای توضیح چگونگیِ میزان قرار گرفتن هر یک از این قرائن و سایر مطالب پیرامون آنها باید به خود کتاب رجوع کرد.

✔️ خلاصۀ بحث

 در کتاب «میزان تصحیح الموروث الروایی»، در مجموع 12 میزان یا مصحّح – در قالب سه عنوان - برای تصحیح روایات ذکر شده است:

1. عرضه به قرآن (اوّلین و مهمترین میزان)

2. احادیث متواتر

3. ضرورت های دینی

4. احکام قطعی عقل

5. حقایق تاریخی

6. حقایق علمی

7. کیفیت سند (طبیعت و سرشت متن)

8. کیفیت راوی (طبیعت و سرشت راوی)

9. امتیازات متن

10- زمان نصّ

11- عمل اصحاب به خبر ضعیف، و اعراضشان از خبر صحیح

12- کیفیت منبع حدیثی و زمان تدوین آن.

✅ @alhaydarii_fa

 ________

پی نوشت ها:

1- البته فقها و اصولیون شیعه در مبحث «تعادل و تراجیح» اصول فقه، «عرضه به قرآن» را به عنوان یکی از مرجّحات برای ترجیح و تقدّم یکی از دو روایت متعارض صحیح السنّد معتبر می دانند، آن هم به عنوان آخرین ملاک و نه به عنوان اولین و مهمترین معیار! ضمن اینکه معیارقراردادنِ «عرضه به قرآن» در مقام «تصحیح»، غیر از معیارقراردادن آن در مقام «ترجیح» است.

2- البته در این جا مطالب و نکات دقیقِ فراوانی وجود دارد که – به دلیل احتراز از طولانی شد متن حاضر - امکان ورود تفصیلی به آنها نیست؛ از این رو توصیه می شود مخاطبان گرامی حتماً به اصل کتاب رجوع کنند تا از ابعاد گوناگون و جزئیات این بحث مهم و سرنوشت ساز آگاهی یابند.

✅ @alhaydarii_fa